واکسیناسیون گسترده با واکسن کم‌اثر چه پیامدهایی دارد؟
واکسن موثر و مطلوب چه واکسنی است؟
بطور کلی از واکسن دو انتظار اصلی داریم:
۱) محافظت فرد
۲) جلوگیری از انتشار بیماری در جامعه
واکسن در بهترین حالت از سرایت پیشگیری می‌کند، اگرنه، از بیماری شدید و عوارض آن مانند بیماری‌های مزمن و یا مرگ جلوگیری می‌کند.
واکسن موثر در فرد ایمنی اختصاصی ایجاد می‌کند و از تکثیر و بیماری‌زایی ویروس و عوارض بیماری جلوگیری می‌کند یا شدتشان را کم‌کند. اما واکسن موثر جز ایمنی فردی، باید بتوانند در جمعیت قابل ملاحظه‌ای ایمنی جمعی (گله‌ای) ایجاد کند، یعنی توان سرایت ویروس را آنقدر کم کند که در جمعیتی که ایمنی جمعی دارد، انتشار ویروس مختل و از گردش خارج شود.
در ایمنی جمعی در واقع کل جمعیت مثل بدن یک فرد در مقابل ویروس ایمنی پیدا می‌کند حتی اگر درصدی از افراد جامعه (مثلا ۲۰ تا ۳۰ درصد، شامل افراد واکسینه نشده، کودکان و کسانی که نمی‌توانند واکسن بزنند و افرادی که واکسن در آنها ایمنی کافی ایجاد نکرده) ایمن نباشند، چون ویروس قادر به انتقال از فردی به فرد دیگر نیست این افراد نیز از گزند بیماری در امان می‌مانند.
برای مهار همه‌گیری، واکسن باید بتواند هر دو نوع ایمنی، فردی و جمعی را ایجاد کند.
زیان‌های واکسیناسیون عمومی با واکسن نامطلوب
واکسن‌هایی که پس از طی مراحل مختلف آزمایش حیوانی و انسانی، از سازمان‌های تخصصی و شناخته‌شده مثل سازمان غذا و داروی آمریکا و سازمان دارویی اتحادیه اروپا مجوز می‌گیرند، باید قابلیت کافی در ایجاد هر دو نوع ایمنی را داشته باشند.
اما در حین همه‌گیری، واکسن‌هایی که بسرعت، بدون دقت و حساسیت کافی در تحقیق و تولید، ساخته و برای جمعیت بزرگی استفاده می‌شوند، نه تنها ممکن است کمکی به مهار همه‌گیری و بیماری‌زایی و مرگ نکند، بلکه به دلایل زیر مضر هم باشند.
۱. افزایش بیماری‌زایی
واکسن نامطلوب بجای ایجاد ایمنی مناسب و محافظ، ممکن است انواع ناخواسته‌ای از پاسخ‌های ایمنی ناخواسته ایجاد کند، مثل واکنش‌های بیش‌ایمنی و حساسیتی که خود می‌توانند سبب آسیب بافتی شوند. برای مثال در دهه ۶۰ میلادی واکسنی ساخته شد برای ویروسی به نام آراس‌وی که در کودکان عفونت تنفسی ایجاد می‌کند، اما واکسن سبب شد بیماری بعضی کودکان پس از ابتلا شدیدتر شود و از رده خارج شد.
۲. محافظت ناکافی
واکسن مطلوب از جنبهٔ نظری نه تنها باید جلوی بیماری‌زایی و مرگ را بگیرد بلکه باید با کاهش سرایت و شکستن چرخه ابتلا، سیر همه‌گیری را کند کرده و آن را بسمت خاموشی کامل یا پایا ببرند.
در بحران همه‌گیری، ممکن است مصون کردنِ هرچه سریع‌تر افراد آسیب‌پذیر و کاهش موارد شدید بیماری، بستری و مرگ اولویت اصلی قرار بگیرد و استفاده گسترده از واکسنی که نمی‌تواند مانع از سرایت شود اما شدت بیماری و موارد مرگ را کم می‌کند موجه باشد.
اما دینامیسم پیچیدهٔ سرایت و همچنین جهش و تکامل ویروس تحت تاثیر عوامل و شاخص‌های جمعیتی گوناگون، ممکن است سبب شوند واکسن کم‌اثر، برعکس، در طول زمان موارد مرگ را در گروه‌های آسیب‌پذیر بالا ببرد.
برای توضیح این موضوع سناریوی ساده‌ای را در نظر بگیریم که برای یک ویروس فرضی، سه واکسن برای افراد بالای ۶۰ سال داریم، واکسن الف، ب و ث با مشخصات زیر:
در این مثال واکسن الف واکسن مطلوبی است، هم در ۹۵ درصد موارد از مرگ جلوگیری می‌کند هم سرایت ویروس را ۸۰ درصد کمتر می‌کند، یعنی می‌تواند چرخه سرایت را بشکند و به همه‌گیری پایان دهد.
واکسن ب در جلوگیری از مرگ اثربخشی مطلوبی دارد (۸۰ درصد) اما قادر به پایان دادن به همه‌گیری نیست چون سرایت را فقط ۲۰ درصد کاهش می‌دهد و بسیاری از کسانی که واکسن زده‌اند می‌توانند باعث انتقال ویروس و ادامه همه‌گیری شوند.
اگر واکسن الف موجود نباشد، واکسیناسیون سریع افراد بالای ۶۰ سال با واکسن ب موارد مرگ را ۹۰ درصد کاهش می‌دهد و با اینکه همه‌گیری ادامه خواهد داشت استفاده از آن موجه به نظر می‌رسد.
آیا می‌توان همین را راجع به واکسن ث هم گفت؟
معلوم است که این واکسن تاثیری بر سیر همه‌گیری ندارد. اما اگر واکسن‌های الف و ب موجود نباشند، ممکن است استدلال شود که واکسن ث حداقل موارد مرگ را بیست درصد کم می‌کند و بهتر از هیچ است.
اما بسیج ملی امکانات و نیروی انسانی برای واکسیناسیون سراسری با واکسنی که از هر پنج نفر فقط یک نفر را از مرگ محافظت می‌کند اما طول همه‌گیری را کوتاه نمی‌کند، می‌تواند راه واکسیناسیون سراسری با واکسنی موثرتر مثل الف و ب را ببندد و با تداوم موج‌های شیوع، آمار مرگ همچنان چشمگیر بماند.
بعلاوه، واکسیناسیون گسترده بدون توجه به اثربخشی واکسن، می‌تواند باعث کاهش مراعات‌ها و فاصله‌گذاری اجتماعی و چرخش بیشتر ویروس در جمعیت شود.
۳. ایجاد شرایط مناسب برای پیدایش سویه‌های مقاوم به واکسن
ویروس‌هایی که همه‌گیری ایجاد می‌کنند مثل ویروس سارس-کرونای۲، در بدن میلیون‌ها مبتلا فرصت جهش پیدا می‌کنند، یعنی تغییری ژنتیکی در آنها ایجاد می‌شود که ممکن است به ضرر ویروس یا بی‌اثر باشد اما گاهی ممکن است ویروس را مسری‌تر یا بیماری‌زاتر کند، چون جهش به آن قابلیت فرار از پادتن‌های اختصاصی ضد ویروس را داده است.
واکسن کم‌اثر به ویروس امکان مواجهه با پاسخ ایمنی ناشی از واکسن را می‌دهد در حالیکه این واکنش ناکارامد نمی‌تواند ویروس را خنثی و مهار کند؛ به این ترتیب امکان اینکه جهش ویروس باعث بی‌اثر شدن واکسن شود بیشتر می‌شود.
برعکس، واکسن کارآمد، مثل واکسن الف، با ایجاد ایمنی قوی و موثر، هم فرد را از بیماری‌زایی ویروس حفظ می‌کند هم با جلوگیری موثر از سرایت، همه‌گیری را خاموش و کل جمعیت را محافظت می‌کند.
۴. کاهش اعتماد عمومی به واکسن و شرکت در واکسیناسیون
واکسن کم‌اثر با تخریب اعتماد عمومی به کارایی واکسن‌ها، حتی در صورت مهیا شدن واکسن مناسب، تشویق مردم به واکسن زدن را بسیار دشوارتر می‌کند.
۵. تداخل با واکسن‌های مناسب
واکسن نامطلوب می‌تواند پاسخ ایمنی نامطلوبی را شکل دهد که با پاسخ ایمنی واکسن‌های بعدی، هر چند کارا و مطلوب، سازگار نباشد و حتی از کارایی آنها بکاهد. این مسئله را بخصوص باید در مورد ویروس کرونا در نظر داشت چون به احتمال قریب به یقین به واکسن‌های یادآور نیاز خواهد شد.
۶. کاهش احتمال تخصیص منابع برای دستیابی به واکسن‌های مطلوب‌تر
بسیح سرمایه و نیروی انسانی برای واکسیناسیون گسترده با واکسن کم‌اثر، امکان سرمایه‌گذاری مناسب در پروژه‌های با‌کیفیت‌تر یا تهیه واکسن‌های موثر از سازندگان موفق را کم می‌کند.
در زمان همه‌گیری، واکسیناسیون موفق بر پایه دو اصل کارایی و سرعت می‌چرخد، به همین دلیل هم بسیاری از کشورهای پیشرفته در فناوری، مثل کانادا، ژاپن، کره جنوبی دنبال تامین سریع واکسن‌های کارامد بودند تا تولید داخلی وملی آنها.
ثبت نظر